Sluis en brug Ezumazijl
De Ezumazijl is een spui- en keersluis uit 1672 tussen de Zuider Ee en de Raskes, die in verbinding staat met het Lauwersmeer. Over de sluis ligt een ophaalbrug.
De sluis en de gedenksteen zijn eigendom van de Stichting Waterschapserfgoed en zijn aangewezen als rijksmonument. In 2023 zijn de twee grote sluisdeuren aan de Raskes zijde vernieuwd en is door Wetterskip Fryslân een vispassage aangelegd waardoor vis vanuit de Suderie kan reizen naar de Raskes en vice versa.
De sluis en de gedenksteen zijn eigendom van de Stichting Waterschapserfgoed en zijn aangewezen als rijksmonument. In 2023 zijn de twee grote sluisdeuren aan de Raskes zijde vernieuwd en is door Wetterskip Fryslân een vispassage aangelegd waardoor vis vanuit de Suderie kan reizen naar de Raskes en vice versa.
Historie
Het waterstaatkundig complex Ezumazijl dat aan de dijk ligt, bestaat uit vier objecten, te weten de sluis, een gemaal, een ophaalbrug en een bedieningsgebouw. Oorspronkelijk maakte ook een houten loods uit omstreeks 1931 deel uit van het complex. Deze is begin 1996 echter door brand verwoest.
Het complex is genoemd naar de legendarische Eson-stad. Een gedenksteen uit 1827 in de kelder van het gemaal vermeldt: "De historieschrijver en de alhier gevonden Antiquiteiten getuigen dat alhier die Renomeerde Eezens stad soude gelegen hebben, waarvan de buurschap als nog de naam heeft behouden van Eezensburen (...)'.
Behalve in een laat-16de-eeuws handschrift komt de stad in geen enkele andere bron voor en zou er sprake zijn van een mystificatie of verwarring met een sterkte aan de monding van de Zuider Ee. De Zuider Ee mondde vanouds in de Lauwerszee.
In 1671 is deze afwatering door nieuwe spuisluizen geregeld. Deze sluizen zijn nadien gewijzigd in schutsluizen. Uit de 19de eeuw dateren enkele gedenkstenen die herinneren aan herstellingen die plaatsvonden aan de sluis in de jaren 1827 (waarop men nog spreekt van de 'zijl'), 1854 (toen de grote en kleine vloeddeuren en tevens de ebdeuren gedeeltelijk werden hersteld), 1879 en in 1910 (toen een betonnen vloer werd aangelegd).
De sluis is, volgens de gedenksteen VOOR DE NAKOMELINGEN, vernieuwd in 1931 onder leiding van de polderopzichter van het Waterschap Oost- en Westdongeradeel W.D. Booijenga te Metslawier. De detaillering is beïnvloed door de Interbellum-architectuur. De nieuwe schutsluis verving niet alleen de oude Ezumazijl, een uitwateringssluis die in 1671 was aangelegd, maar werd ook enigszins gedraaid en 13 meter langer - vooral in westelijke richting - en 45 centimeter dieper dan de vorige sluis.
Sluis
De sluis bestaat uit een laag gedeelte binnendijks en een hoog gedeelte in het dijktalud. Het hoge gedeelte is via gemetselde trappen in het dijktalud aan beide zijden van de schutkolk bereikbaar. Over het lage gedeelte van de schutkolk ligt een ophaalbrug. Op de dijk staat een bedieningsgebouw. De vernieuwing van de sluis viel samen met de bouw van het gemaal 'De Dongerdielen' waarvan de uitstortkoker in de zuidelijke sluiswand werd geprojecteerd. Vier gedenkstenen, uit 1827, 1854, 1879 en 1910, die daarbij vrij kwamen en herinneren aan de onderhoudsgeschiedenis van de sluis, zijn toen herplaatst in de archiefkelder van het gemaal. Sedert de afsluiting van de Lauwerszee in 1979 ligt de sluis in de tweede linie van de zeewering. De sluisdeuren zijn in 1992 vernieuwd.
De sluiswanden zijn gemetseld in gele bakstenen met op de scharnierpunten van de sluisdeuren granieten keelstenen en dekstenen. In de kolkwanden zijn granieten haalkommen gemetseld. In de sluis hangen drie stel houten puntdeuren: binnendijks ebdeuren landinwaarts gericht, ook binnendijks lage vloeddeuren zeewaarts gericht en buitendijks hoge vloeddeuren zeewaarts gericht. Verder zijn er aan de landzijde vóór de ebdeuren én vóór de lage vloeddeuren schotbalksleuven in de sluiswanden aangebracht. Op de sluisdeuren zijn loopplanken voor de bediening van de rinketten. Het bedieningsmechanisme van de sluisdeuren bestaat uit tandwielkasten met een liggende, rechte heugelstang. Op de sluismuren staat een balustrade bestaande uit gemetselde pijlers met granieten afdekking waartussen en waarover buizen. Op drie plaatsen langs de schutkolk zijn lantaarns opgesteld in dezelfde vormgeving.
Brug
De ijzeren ophaalbrug over het lage gedeelte van de schutkolk dateert volgens een plaquette in de hameipoort uit 1901. De val van de brug bestaat uit hout op ijzeren liggers met I-profiel. Het brugdek kan worden bewogen door een draailierconstructie met rechte heugelstang aan één van de staanders van de hameipoort. De staanders van de hameipoort bestaan uit met een tussenlid aaneengeklonken U-profiel staalbalken, gemerkt HS 24 PN. De poort is door dubbele trekstangen in de grond verankerd. Aan de voor- en achterzijde van de ruitvormig opengewerkte hameipoort van ijzeren hoekprofielen is een gietijzeren cartouche met rolwerk en het jaartal 1901. Op het balanspunt staat een pilon met verstaging naar de sprieten en de broekbalken. De bovenbouw bestaat uit I-profiel balken ongemerkt en zijn om de balansuiteinden gebout. De sprieten zijn onderling verbonden door een trekstang. De sprieten en het brugdek zijn verbonden door kettingen.
Sluiswachtersgebouw
Het bedieningsgebouw of sluiswachtersgebouw op de dijk, aan de noordzijde van de schutkolk, is op stilistische gronden in dezelfde stijl als de sluis te dateren, dus omstreeks 1931. Ofschoon een eenvoudig dienstgebouwtje, is het in de detaillering beïnvloed door de Interbellum-architectuur en valt het ontwerp toe te schrijven aan de polderopzichter W.D. Booijenga uit Metslawier. Het is mogelijk dat het gebouwtje niet gelijktijdig met de sluis is gerealiseerd, daar er zich in het archief van het zeewerend waterschap De Contributie Zeedijken Oostdongeradeel een afzonderlijke bouwtekening bevindt.
Het bedieningsgebouw heeft een vierkante grondslag en is opgetrokken in platvol gevoegde gele bakstenen onder een betonnen, plat dak. Daarop staat een baak met windwijzer. De gevellijst is uitgevoerd in kiezelbeton. Op de hoeken zijn horizontaal gelede, tweelicht hoekvensters. De binnenmuren hebben een lambrisering van geel geglazuurde bakstenen met een rand van groen geglazuurde bakstenen.
Het waterstaatkundig complex Ezumazijl dat aan de dijk ligt, bestaat uit vier objecten, te weten de sluis, een gemaal, een ophaalbrug en een bedieningsgebouw. Oorspronkelijk maakte ook een houten loods uit omstreeks 1931 deel uit van het complex. Deze is begin 1996 echter door brand verwoest.
Het complex is genoemd naar de legendarische Eson-stad. Een gedenksteen uit 1827 in de kelder van het gemaal vermeldt: "De historieschrijver en de alhier gevonden Antiquiteiten getuigen dat alhier die Renomeerde Eezens stad soude gelegen hebben, waarvan de buurschap als nog de naam heeft behouden van Eezensburen (...)'.
Behalve in een laat-16de-eeuws handschrift komt de stad in geen enkele andere bron voor en zou er sprake zijn van een mystificatie of verwarring met een sterkte aan de monding van de Zuider Ee. De Zuider Ee mondde vanouds in de Lauwerszee.
In 1671 is deze afwatering door nieuwe spuisluizen geregeld. Deze sluizen zijn nadien gewijzigd in schutsluizen. Uit de 19de eeuw dateren enkele gedenkstenen die herinneren aan herstellingen die plaatsvonden aan de sluis in de jaren 1827 (waarop men nog spreekt van de 'zijl'), 1854 (toen de grote en kleine vloeddeuren en tevens de ebdeuren gedeeltelijk werden hersteld), 1879 en in 1910 (toen een betonnen vloer werd aangelegd).
De sluis is, volgens de gedenksteen VOOR DE NAKOMELINGEN, vernieuwd in 1931 onder leiding van de polderopzichter van het Waterschap Oost- en Westdongeradeel W.D. Booijenga te Metslawier. De detaillering is beïnvloed door de Interbellum-architectuur. De nieuwe schutsluis verving niet alleen de oude Ezumazijl, een uitwateringssluis die in 1671 was aangelegd, maar werd ook enigszins gedraaid en 13 meter langer - vooral in westelijke richting - en 45 centimeter dieper dan de vorige sluis.
Sluis
De sluis bestaat uit een laag gedeelte binnendijks en een hoog gedeelte in het dijktalud. Het hoge gedeelte is via gemetselde trappen in het dijktalud aan beide zijden van de schutkolk bereikbaar. Over het lage gedeelte van de schutkolk ligt een ophaalbrug. Op de dijk staat een bedieningsgebouw. De vernieuwing van de sluis viel samen met de bouw van het gemaal 'De Dongerdielen' waarvan de uitstortkoker in de zuidelijke sluiswand werd geprojecteerd. Vier gedenkstenen, uit 1827, 1854, 1879 en 1910, die daarbij vrij kwamen en herinneren aan de onderhoudsgeschiedenis van de sluis, zijn toen herplaatst in de archiefkelder van het gemaal. Sedert de afsluiting van de Lauwerszee in 1979 ligt de sluis in de tweede linie van de zeewering. De sluisdeuren zijn in 1992 vernieuwd.
De sluiswanden zijn gemetseld in gele bakstenen met op de scharnierpunten van de sluisdeuren granieten keelstenen en dekstenen. In de kolkwanden zijn granieten haalkommen gemetseld. In de sluis hangen drie stel houten puntdeuren: binnendijks ebdeuren landinwaarts gericht, ook binnendijks lage vloeddeuren zeewaarts gericht en buitendijks hoge vloeddeuren zeewaarts gericht. Verder zijn er aan de landzijde vóór de ebdeuren én vóór de lage vloeddeuren schotbalksleuven in de sluiswanden aangebracht. Op de sluisdeuren zijn loopplanken voor de bediening van de rinketten. Het bedieningsmechanisme van de sluisdeuren bestaat uit tandwielkasten met een liggende, rechte heugelstang. Op de sluismuren staat een balustrade bestaande uit gemetselde pijlers met granieten afdekking waartussen en waarover buizen. Op drie plaatsen langs de schutkolk zijn lantaarns opgesteld in dezelfde vormgeving.
Brug
De ijzeren ophaalbrug over het lage gedeelte van de schutkolk dateert volgens een plaquette in de hameipoort uit 1901. De val van de brug bestaat uit hout op ijzeren liggers met I-profiel. Het brugdek kan worden bewogen door een draailierconstructie met rechte heugelstang aan één van de staanders van de hameipoort. De staanders van de hameipoort bestaan uit met een tussenlid aaneengeklonken U-profiel staalbalken, gemerkt HS 24 PN. De poort is door dubbele trekstangen in de grond verankerd. Aan de voor- en achterzijde van de ruitvormig opengewerkte hameipoort van ijzeren hoekprofielen is een gietijzeren cartouche met rolwerk en het jaartal 1901. Op het balanspunt staat een pilon met verstaging naar de sprieten en de broekbalken. De bovenbouw bestaat uit I-profiel balken ongemerkt en zijn om de balansuiteinden gebout. De sprieten zijn onderling verbonden door een trekstang. De sprieten en het brugdek zijn verbonden door kettingen.
Sluiswachtersgebouw
Het bedieningsgebouw of sluiswachtersgebouw op de dijk, aan de noordzijde van de schutkolk, is op stilistische gronden in dezelfde stijl als de sluis te dateren, dus omstreeks 1931. Ofschoon een eenvoudig dienstgebouwtje, is het in de detaillering beïnvloed door de Interbellum-architectuur en valt het ontwerp toe te schrijven aan de polderopzichter W.D. Booijenga uit Metslawier. Het is mogelijk dat het gebouwtje niet gelijktijdig met de sluis is gerealiseerd, daar er zich in het archief van het zeewerend waterschap De Contributie Zeedijken Oostdongeradeel een afzonderlijke bouwtekening bevindt.
Het bedieningsgebouw heeft een vierkante grondslag en is opgetrokken in platvol gevoegde gele bakstenen onder een betonnen, plat dak. Daarop staat een baak met windwijzer. De gevellijst is uitgevoerd in kiezelbeton. Op de hoeken zijn horizontaal gelede, tweelicht hoekvensters. De binnenmuren hebben een lambrisering van geel geglazuurde bakstenen met een rand van groen geglazuurde bakstenen.
