Gedenksteen Ezumazijl
"Voor de nakomelingen. In den jare 1671 is deze Ezumazijl gelegd onder directie van Georg Wilko van Schwartzenberg en Hohenlandsberg heer van Vischhuizen en Wiarden, grietman over Dongeradeel oostzijde der Paezens en gedeputeerde staat van Friesland en jr. Philippus van Humalda raadordinaris in den hove van Vriesland, beide wegens de landeigenaars daartoe gecommitteerd zijnde de eerste steen gelegd den 27 junij des avonds tusschen vier en vijf uur, door Wilko van Holdinga vriheer toe Schwartzenberg en Hohenlandsberg, heer van vischhuizen en Wiarden, old in 't agtste jaar en jr Frans van Humalda, old in 't elfde jaar.
Op order van de Heeren Jr. Swartzenberg en de Heer H.H. v. Harsma, als daartoe gearithoriseert zijnde door de Heeren Dorpsvolmachten is in den jare 1745 den 5 julij de Ezumazijl drooggemaakt en onder de muuren bevonden dat de doorheijengen en de heiplaen geheel weggeeten waren door zeewormen zoodat op nieus het vront tot tien voet agter de groote vloedeuren onder waater langs de geheele zijl alles op nieus is gemaakt en de roltehk verbeterd zoodat alle 't houtwerk onder waater met een rollag van steen is bemetslet en de slag balken met koeper bekleet zulks onder waater afgedaan door Gods zeegen gelukkig volbragt den 26 Novb. 1745.
De sluis alhier is in de maand Augustus 1879 droogemaakt, waarna de bestaande gebreken aan het muurwerk zijn hersteld en de houten puntstukken en slagdorpels door hardsteen vervangen. "
In 1930 werd gemaal Dongerdielen gebouwd bij Ezumazijl. Omdat de uitstortkoker van het gemaal in de sluis uitkwam, was er geen plaats meer voor de gedenksteen. Die kreeg een plek in de kelder van het nieuwe gemaal. Toen is de steen ondergebracht in het depot van het Fries Museum met als omschrijving ‘bouwfragment, strijd tegen het water’. Het Fries Museum gaf op zijn beurt de steen in bruikleen aan het Zuiderzeemuseum. Uiteindelijk kwam de steen jaren later weer terug in Ezumazijl. Daar heeft deze jarenlang tegen de muur van het gemaal gestaan.
Bij de restuaratie en revisie van het gemaal Dongerdielen, stond de steen in de weg en werd die opnieuw opgeslagen. In 2018 is de steen gerestaureerd en is die in eigendom overgedragen door wetterskip Fryslân aan de Stichitng Waterschapserfgoed.
